خزبازی و آب‌پاشی در شبکه‌های اجتماعی: ظرفیت‌های ارتباطی رسانه‌های جدید در ساماندهی عمل جمعی

بررسی ظرفیت‌های ارتباطی رسانه‌های جدید در ساماندهی عمل جمعی، موضوعی است که در هجدهمین شماره ماهنامه مدیریت اربتاطات، مورد توجه نگین حسینی، دانشجوی دکترا و مدرس علوم ارتباطات قرار گرفته و در آن به بررسی "خزبازی و آب‌پاشی در شبکه‌های اجتماعی" پرداخته شده است. نویسنده در ابتدای مقاله خود آورده است: این مقاله نسبت به پدیده‌های مرتبط با شبکه‌های اجتماعی مانند حرکت موسوم به «آب‌بازی» یا «همایش خزها» رویکرد سیاسی ندارد و با نگاهی کلی به شبکه‌های اجتماعی و ویژگی‌ها، قابلیت‌های ارتباطی و کاربردهای آنها به یکی از جنبه‌های شکل‌گیری عمل جمعی مبتنی بر این شبکه‌ها می‌پردازد.

وی با ارائه آمار و ارقام‌ رتبه‌های اول تا چهارم کاربران فیس‌بوک در شش‌ماه گذشته (نیمه اول سال 1390) به نقل ازسایت سوشیال بیکرز( ایالات متحده آمریکا: 155.7میلیون نفر، اندونزی: 40.5 میلیون نفر: هند: 37.3 میلیون نفر و ترکیه: 30.6 میلیون نفر) آورده است: هرچند اخیراً برخی سایت‌های فارسی‌زبان از رتبه‌ چهارم ایران در میزان استفاده از فیس‌بوک خبر داده‌اند، اما در رتبه‌بندی سوشیال بیکرز، نامی از ایران در میان 213 کشور موجود دیده نمی‌شود و این موضوع ظاهراً به اعمال تحریم‌های ایالات متحده آمریکا مربوط است. به همین دلیل، آمار دقیقی از تعداد کاربران ایرانی فیس‌بوک وجود ندارد اما مشاهده‌های اجتماعی نشان می‌دهد که این سایت بانفوذترین شبکه اجتماعی در میان ایرانیان است.

حسینی با ارائه تعریف سایت‌های شبکه‌های اجتماعی، دلایل عضویت در شبکه‌های اجتماعی و کاربرد شبکه‌ها از سامان‌دهی عمل جمعی به عنوان یکی از ویژگی‌های قابل توجه شبکه‌های اجتماعی یاد کرده و تأکید می‌کند: ساماندهی کاربران شبکه اجتماعی برای ورود به عرصه‌ عمل جمعی می‌تواند مرتبط با موضوعات سیاسی (مانند برپایی تظاهرات اعتراضی علیه حاکمیت سیاسی)، اجتماعی (حرکت نمادین در حمایت از محیط‌زیست در خطر)، انسان‌دوستانه (جمع‌آوری کمک مالی برای یک کودک بیمار)، تفریحی (آب‌بازی و خزبازی) و مناسبت‌های خصوصی (برگزاری جشن تولد یک دوست) باشد.

او سپس با ذکر مثال‌هایی، این پرسش‌ها را مطرح می‌کند که، برای عده‌ زیادی از محققان علوم اجتماعی، هنوز این سؤال به قوت خود باقی است که اگر شبکه‌های اجتماعی چون فیس‌بوک وجود نداشتند، سرنوشت حرکت‌های مردمی کشورهای عربی چه می‌شد؟ آیا مبارزان می‌توانستند از امکاناتی دیگر برای ساماندهی نیروهای مخالف به همان نسبت استفاده کنند؟ آیا شیوه‌ سنتی تهیه و توزیع شب‌نامه‌ها علیه حکومت‌ها‌ می‌توانست به اندازه‌ ساماندهی مبارزات مردمی از راه شبکه‌های اجتماعی مؤثر واقع شود؟ اگر جواب هریک از این سؤالات چندان مشخص نباشد، دستکم این یکی معلوم است که «سرعت» انتشار اطلاعات و ساماندهی عمل جمعی از راه شبکه‌های اجتماعی مبتنی بر وب، هرگز قابل مقایسه با وسایل سنتی ارتباطی همچون روزنامه، شب‌نامه و اعلامیه نیست.

حسینی در ادامه مقاله خود می‌نویسد: شبکه‌های اجتماعی تنها یکی از ده‌ها وسیله‌ ارتباطی امروزی برای شکل‌دادن ارتباطات انسانی مجازی و غیرمجازی هستند؛ روابطی که از گذشته تا به امروز به شیوه‌های مختلف وجود داشته است. پدیده موسوم به «خزبازی»، امتداد میهمانی‌های معروف به «جوات‌پارتی» در دهه‌ گذشته است؛ زمانی که خبری از وسایل ارتباطی امروزی نبود اما شرکت‌کنندگان در میهمانی‌های «جواتی» می‌دانستند که چگونه یکدیگر را از میهمانی بعدی باخبر کنند. به عبارت دیگر، شبکه‌ اجتماعی سنتی جوات‌پارتی که اعضای خود را پیدا کرده بود، نام آن را در عصر ارتباطات نوین به «خزبازی» تغییر نام داده و شیوه‌ اطلاع‌رسانی به اعضا هم به‌روز و مبتنی بر استفاده از شبکه‌ اجتماعی فیس‌بوک شده است. براین اساس، طرفداران پدیده‌ خزبازی، مرداد 1390 گردهمایی خود را در پارک پردیسان تهران برگزار کردند. عکس‌های آن نیز در کمترین زمان ممکن در صفحات کاربران در فیس‌بوک قرار گرفت و از راه ایمیل به دست افراد غیرعضو نیز رسید.

او در پایان مقاله خود یادآور می‌شود: وسایل ارتباطی امروزین آن‌قدر گسترده شده‌اند که کاربران در غیاب یک وسیله، ابزار جایگزین را برای حفظ حلقه‌های موجود پیدا می‌کنند. تجربه نشان داده است که حتی اگر شبکه‌های اجتماعی به روی کاربران بسته شوند، آنها به راه‌ها و ابزارهای دیگری برای حفظ ارتباط متوسل می‌شوند. استفاده از فیلترشکن، ایمیل و پیامک، ساده‌ترین راه‌های جایگزین است. ویژگی بیشتر ابزارهای جدید و امکاناتی که در اختیار کاربران قرار می‌دهند در این است که تنها با فشار دادن یک کلید، جریان اطلاعات در میان تعداد قابل توجهی از کابران به گردش در می‌آید؛ اطلاعاتی که می‌تواند به سادگی منجر به عمل اجتماعی شود و ناخشنودی حکومت‌ها را به همراه داشته باشد.

متن کامل این مقاله به همراه منابعی که مورد استفاده نویسنده قرار گرفته است را در هجدهمین شماره ماهنامه مدیریت ارتباطات مطالعه کنید.